آیه 30 سوره انسان

وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً (30)

وَ ما تَشاؤُنَ‌: و نخواهيد شما اى كافران معاند، هيچ راهى به مرضات خدا بر وجه اختيار، إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ‌: مگر در وقتى كه خدا خواهد اجبار شما را بر آن و الجاء شما به آن، اما در اين صورت نفعى به شما نرسد و خالى از تكليف باشد، زيرا تكليف در وقت اختيار است نه در حال اجبار؛ پس خداوند سبحان اراده و مشيت اين را ننمايد، بلكه مشيت الهى آنست كه شما به اختيار خود ايمان آريد تا مستحق ثواب شويد. إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً: بدرستى كه خدا هست دانا به افعال و اعمال شما، صواب كار كه هيچ چيز اراده نكند مگر به مقتضاى حكمت و مصلحت.

تبصره: مجمل مطلب در اراده و مشيت الهى بنا به مذهب اماميه آنكه:

خداى تعالى اراده فرموده طاعات را، و دوست دارد آن را و راضى به آن، و مختار سبحانى است. و كراهت ندارد آن را و سخط نفرمايد آن را و بدرستى كه ذات سبحانى كراهت دارد معاصى و فواحش را، و دوست ندارد آن را و راضى نيست به آن. و مختار سبحانى نباشد، و حول و قوه بندگان در افعال، از جانب خداست.

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلاً «23» فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً «24» وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً «25» وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً «26» إِنَّ هؤُلاءِ يُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ يَذَرُونَ وَراءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلاً «27»

نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِيلاً «28» إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلاً «29» وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً (30) يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً (31)

ترجمه‌

همانا ما فرو فرستاديم بر تو قرآن را فرستادنى‌

پس صبر كن براى حكم پروردگارت و پيروى مكن از آنها گناهكارى يا ناسپاسى را

و ياد كن نام پروردگار خود را در ابتدا و انتهاى روز

و از شب پس سجده كن براى او و تنزيه نما او را بتسبيح در شب پاره‌اى از آن طولانى‌

همانا اين گروه دوست ميدارند لذّتهائى را كه بزودى فراهم آيد و رها ميكنند پشت سر خود روز سنگينى را

ما آفريديم آنها را و استوار نموديم بند و بست اعضاء آنانرا و وقتى بخواهيم بدل مينمائيم آنانرا به امثالشان بدل نمودنى‌

همانا اين پندى است پس هر كه خواسته باشد ميگيرد بسوى پروردگار خود راهى‌

و نميخواهيد مگر آنكه بخواهد خدا همانا خدا ميباشد داناى درست كار

داخل ميسازد هر كه را بخواهد در رحمت خود و ستمكاران را مهيا فرموده است بر ايشان عذابى دردناك.

تفسير

خداوند منّان نازل فرمود قرآن را بر پيغمبر خود بتدريج در مدّت رسالت آنحضرت بر حسب اقتضاء وقت و مصلحت زمان با دلالت بر ولايت امير المؤمنين عليه السّلام چنانچه در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده پس بايد صبر فرمايد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر آزار قوم و زحمت ابلاغ تا برسد حكم خدا بنصرت او بر اعداء و اطاعت ننمايد از مردمى كه گناهكار يا كافر و مصرّ بر كفرند و ميخواهند بدسائس و حيل آنحضرت را از امر دعوت باز دارند مانند عتبة بن ربيعه و وليد بن مغيره و

جلد 5 صفحه 322

ابو جهل كه بعضى از مفسّرين ذكر كرده‌اند و ياد فرمايد نام خدا را در نماز صبح و ظهر و عصر و در قسمتى از شب سجده نمايد براى خدا كه نماز مغرب و عشاء باشد و تنزيه نمايد او را بتسبيح در قسمتى طولانى كه از نصف شب تا صبح باشد در نماز شب چنانچه از روايات ائمه اطهار استفاده ميشود ولى بعضى از مفسّرين بكرة و اصيلا را عبارت از صبح و شام دانسته و كنايه از دوام ذكر و دعا و تبليغ رسالت گرفته‌اند و من اللّيل را تا آخر آيه بر نمازهاى شب اعمّ از واجب و مستحب حمل نموده‌اند و ميفرمايد همانا اين مردم دوست دارند دنيا را كه نقد است و بعجله استفاده از لذّات آن ميتوانند بنمايند و آخرت را كه روز سنگين سختى است و در مقابل دارند پشت سر انداخته‌اند و براى آنروز كار نميكنند و بنابر اين وراء در كلام الهى محتمل است بمعناى پيش رو باشد و ميشود بمعناى پشت سر باشد و در هر حال آنرا واگذارده‌اند بحال خود و فكر آنروز نيستند ما خلق نموديم آنها را و محكم نموديم بند و بست اعضاء آنانرا و ربط داديم مفاصلشان را به اعصاب در خلقت كه كار آمد و فعّال ما يشاء شدند و اگر بخواهيم ميميرانيم آنها را و امثالشان را در استحكام خلق و قدرت بر كار دو مرتبه خلق مينمائيم در آخرت يا در دنيا تا قيام باطاعت و عبادت ما نمايند آنچه تاكنون ذكر شد در قرآن از ارشاد بعظمت امر آخرت و غيره موجب تذكّر مردم است بوظائف خودشان پس هر كس بخواهد راه تقرّب بخدا را كه قبول ولايت مولى است در پيش خواهد گرفت چنانچه در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده و در عبادت و اطاعت كوتاهى نخواهد نمود ولى كسى نميخواهد راه حق را در پيش بگيرد مگر آنكه قبلا خدا خواسته باشد كه او به اختيار خود راه حق را پيش گيرد و جبر و تفويض نيست بلكه امر بين امرين است چنانچه در خرائج از امام زمان عليه السّلام نقل نموده كه فرمود دلهاى ما ظرفهاى مشيّت خدا است وقتى او بخواهد ما ميخواهيم و اين آيه را تلاوت نمود و مفوّضه را تكذيب فرمود همانا خداوند دانا و حكيم است نميخواهد مگر باقتضاء علم و حكمت و داخل ميكند هر كس را بخواهد در رحمت خود كه ولايت ائمه اطهار است بنقل كافى از امام كاظم عليه السّلام بهدايت و توفيق طاعت و براى‌

جلد 5 صفحه 323

ستمكاران بخود و خلق آماده فرموده عذاب اليم دوزخ را در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه هر كس سوره هل اتى را در هر صبح روز پنجشنبه بخواند خداوند حوريان زيادى از بكر و ثيّب براى او تزويج ميفرمايد و با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم محشور خواهد شد و الحمد للّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

جلد 5 صفحه 324

وَ ما تَشاؤُن‌َ إِلاّ أَن‌ يَشاءَ اللّه‌ُ إِن‌َّ اللّه‌َ كان‌َ عَلِيماً حَكِيماً (30)

و نميخواهيد مگر آنچه‌ مشيت‌ الهي‌ تعلق‌ بگيرد بدرستي‌ ‌که‌ خداوند دانا و حكيم‌ ‌است‌. انسان‌ و ‌لو‌ فاعل‌ مختار ‌است‌ جبر ‌در‌ كار نيست‌ ولي‌ مستقل‌ ‌در‌ فعلي‌ ‌هم‌ نيست‌ ‌که‌ ‌هر‌ چه‌ بخواهد بكند بتواند ‌خود‌ و تمام‌ اسباب‌ فعل‌ و تمام‌ قواي‌ ‌او‌ تحت‌ قدرت‌ ‌است‌: ما قَطَعتُم‌ مِن‌ لِينَةٍ أَو تَرَكتُمُوها قائِمَةً عَلي‌ أُصُولِها فَبِإِذن‌ِ اللّه‌ِ حشر آيه 5.

خداوند ميداند كي‌ قابل‌ هدايت‌ ‌است‌ ‌او‌ ‌را‌ تأييد و توفيق‌ و تسديد ميفرمايد و كي‌ ‌از‌ قابليت‌ هدايت‌ افتاده‌ ‌او‌ ‌را‌ بخود واميگذارد و بسا بسيار ‌از‌ موارد جلوگيري‌ ميكند زيرا ‌اگر‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بخود واگذارد فساد ‌در‌ زمين‌ بسيار ميشود. ‌اينکه‌ كفار و مشركين‌ و ضالين‌ و مضلين‌ و فساق‌ و آثمين‌ و شياطين‌ و معاندين‌ يك‌ نفر مؤمن‌ صالح‌ ‌را‌ ‌در‌ روي‌ زمين‌

جلد 17 - صفحه 333

نميگذاشتند، ‌اينکه‌ ظالمين‌ ظلم‌ ‌خود‌ ‌را‌ باعلي‌ درجه‌ ميرسانيدند موقعي‌ ‌که‌ شيطان‌ ‌گفت‌: قال‌َ رَب‌ِّ بِما أَغوَيتَنِي‌ لَأُزَيِّنَن‌َّ لَهُم‌ فِي‌ الأَرض‌ِ وَ لَأُغوِيَنَّهُم‌ أَجمَعِين‌َ إِلّا عِبادَك‌َ مِنهُم‌ُ المُخلَصِين‌َ ‌که‌ مقصودش‌ معصومين‌ ‌است‌ ‌که‌ شيطان‌ بآنها راه‌ ندارد خداوند ‌در‌ جواب‌ ‌او‌ فرمود: قال‌َ هذا صِراطٌ عَلَي‌َّ مُستَقِيم‌ٌ إِن‌َّ عِبادِي‌ لَيس‌َ لَك‌َ عَلَيهِم‌ سُلطان‌ٌ إِلّا مَن‌ِ اتَّبَعَك‌َ مِن‌َ الغاوِين‌َ وَ إِن‌َّ جَهَنَّم‌َ لَمَوعِدُهُم‌ أَجمَعِين‌َ لَها سَبعَةُ أَبواب‌ٍ لِكُل‌ِّ باب‌ٍ مِنهُم‌ جُزءٌ مَقسُوم‌ٌ حجر آيه 39 ‌الي‌ 44. و ميفرمايد: فَإِذا قَرَأت‌َ القُرآن‌َ فَاستَعِذ بِاللّه‌ِ مِن‌َ الشَّيطان‌ِ الرَّجِيم‌ِ إِنَّه‌ُ لَيس‌َ لَه‌ُ سُلطان‌ٌ عَلَي‌ الَّذِين‌َ آمَنُوا وَ عَلي‌ رَبِّهِم‌ يَتَوَكَّلُون‌َ إِنَّما سُلطانُه‌ُ عَلَي‌ الَّذِين‌َ يَتَوَلَّونَه‌ُ وَ الَّذِين‌َ هُم‌ بِه‌ِ مُشرِكُون‌َ نحل‌ آيه 100 ‌الي‌ 102، و نيز ميفرمايد:

إِن‌َّ عِبادِي‌ لَيس‌َ لَك‌َ عَلَيهِم‌ سُلطان‌ٌ وَ كَفي‌ بِرَبِّك‌َ وَكِيلًا اسراء آيه 67. لذا ميفرمايد:

وَ ما تَشاؤُن‌َ إِلّا أَن‌ يَشاءَ اللّه‌ُ

]

(آیه 30)- و از آنجا که ممکن است افراد کوته فکر از تعبیر فوق نوعی تفویض و واگذاری مطلق به بندگان تصور کنند، در این آیه برای نفی این توهّم می‌افزاید: «و شما هیچ چیز را نمی‌خواهید مگر این که خدا بخواهد» (و ما تشاؤن الا ان یشاء الله).

«چرا که خداوند دانا و حکیم بوده و هست» (ان الله کان علیما حکیما).

ج5، ص364

و این در حقیقت اثبات اصل معروف «الامر بین الامرین» است، از یک سو می‌فرماید: «خدا راه را نشان داده و انتخاب با شماست» و از سوی دیگر می‌افزاید:

«انتخاب شما منوط به مشیت الهی است» یعنی شما استقلال کامل ندارید بلکه قدرت و توان و آزادی اراده شما همه به خواست خدا و از ناحیه اوست، و هر زمان اراده کند می‌تواند این قدرت و آزادی را سلب کند.

به این ترتیب نه «تفویض» و واگذاری کامل است و نه «اجبار» و سلب اختیار، بلکه حقیقتی است دقیق و ظریف در میان این دو یا به تعبیر دیگر: نوعی آزادی وابسته به مشیت الهی است، که هر لحظه بخواهد می‌تواند آن را باز پس گیرد، تا هم بندگان بتوانند بار تکلیف و مسؤولیت را که رمز تکامل آنهاست بر دوش گیرند و هم خود را بی‌نیاز از خداوند تصور نکنند.

ذیل آیه که می‌فرماید: (ان الله کان علیما حکیما) نیز ممکن است اشاره به همین معنی باشد چرا که علم و حکمت خدا ایجاب می‌کند بندگان را در پیمودن راه تکامل آزاد بگذارد، و گر نه تکامل اجباری و تحمیلی تکامل نیست، به علاوه علم و حکمت او اجازه نمی‌دهد که افرادی را مجبور به کار خیر و افرادی را مجبور به کار شرّ کند، و بعد گروه اول را پاداش دهد، و گروه دوم را مجازات کند.